çingeneler
şu arabanın güzelliğine bakar mısınız... o kadar sağlam ve net bir kültür ki çingene kültürü, dünyanın neresinde yaşıyor olursanız olun, bu arabayı gördüğünüz anda kime ait olduğunu anlarsınız... çingene kültürü aslında dünya kültürüdür bu sebeple... çingene kültürünün en belirgin göze çarpan yanı ise; çingene müziğidir...çingene müziği hakkındaki paylaşımları okumak isterseniz;
çingene müziği
gelem gelem (djelem)
djangonun halefi: jimmy rosenberg
ms. 1050 yılı civarında, mahmut gazinin sind ve pencapı işgali sırasında, çingenelerin köle olarak alınıp, diğer bir çok ülkeye götürüldüğü düşünülmektedir... iran ve anadolu üzerinden dünyaya yayılmış olan çingenelerin müslümanlara karşı kullanıldıkları ve yenilginin ardından göç etmek zorunda kaldıkları da bir diğer görüş... firdevsi ise; şehnamesinde ms 420 yılında vatanlarını terk eden luri halkıdır çingeneler... orijinleri filan pek de önemli değil çingenelerin... dünya halkı olmaları ve çok zengin bir kültüre sahip olmaları önemli...
çingenelerle ilgili ilk resmi kayıtlara 1500 lü yılların başlarında irlanda ve ingiltere de rastlanmış... onun öncesinde resmi belgelerde yer almadan, avrupanın özellikle güney kesimlerinde zanaatkar, çalgıcı ve falcı göçebe topluluklar olarak yaşamışlar... amerikaya göç etmeleri ise oldukça yeni; 19. yüzyıl sonları... arjantin sahip olduğu çingene nüfusu açısından oldukça dikkat çekici bir konumda...
çingene adı altında toplanan bütün büyük etnik grupların listesi (sınıflandırma bizzat çingeneler tarafından yapılmış ve uzmanlar tarafından da kabul edilmiştir) çingene kanı taşıdığını iddia eden üç ana grup bulunmaktadır: kaldera, gitano ve manuşlar... kaldera çingeneleri; sadece kendilerinin gerçek çingeneler olduklarını iddia ederler... adlarından da anlaşıldığı üzere, çoğu kazancılıkla uğraşmaktadır çünkü rumencede kazanın adı calderadır... önce balkan yarımadasından çıkmışlar, sonra orta avrupadan fransaya geçip, beş kola ayrılmışlardır... gitanolara ise sadece ispanya, portekiz, kuzey afrika ve güney fransada rastlamak mümkündür... kendi içlerinde ispanyol ya da endülüslüler ve katalonyalılar diye ayrılırlar... manuşlar ise orta avrupadaki çingenelerdir... indus kıyılarından geldikleri için, kendilerine sinti de denmektedir...
çingeneler toplum olamamışlar yada olmamışlardır ama insanlık tarihinin en önemli parçasıdırlar ve bana göre dünyanın en önemli toplumudurlar… bana göre diyorum çünkü kalıplaşmış toplum tanımına uymuyor tabii bu topluluk...
ama kalıplaşmış toplum tanımları da bana pek uymuyor!... çingenelere ise hiç uymuyor... modern dünya; çingeneler başta olmak üzere, bir çok kültürü asimile etmeye çalışmakla meşgul...
çingeneleri çok seviyorum… olmak isteyip de olamadığım içindir bu kesinlikle… teknoloji esiri bir betonarme çocuğu olacağıma çingene çocuğu olmayı çok isterdim… en çok sevdiğim, daha doğrusu herkesin sevdiği çingene ise zeugma... yer tanrısı gaia diyen de var, büyük iskender diyen de... bilemem tabii ama "bence" çingene kızıdır:)... kız olduğu bile şüpheli olmasına rağmen... çünkü yakışıyor bu mozaik çingene kızlarına... zaten kesin bilimsel yaklaşım da yok bu konuda...
yerleşik hayat yaşayan insanlar tarım ve hayvancılıkla, daha sonra da sanayi vs ile uğraşırlarken çingeneler zanaat ile uğraşmışlardır… çingenelerin ataları sepet, elek, metal eşya, kalay vs gibi ürün ve hizmetleri tarım ve hayvancılıkla geçinen diğer toplumlara satmışlardır… bu sebeple diğer toplumlar gibi yerleşik hayata geçip arazi sahibi olamamışlardır… yada olmamışlardır… ama bu yüzden çok şey kaybetmişlerdir… yada kaybetmemişlerdir… neden böyle yazıyorum? şundan: günümüzde bir çok insan yaşadığı yerleşik düzenli ve sözde modern! hayata bakıp, çingenelerin bu durumuna çok üzülebilir! ama herkes öncelikle kendi durumunu iyice objektif bir gözle irdelemeli ve gözden geçirmelidir… çingeneler yerleşik hayata geçip toprak sahibi olmadıkları için tarih içinde hiçbir zaman “ezen” olmamışlarıdır!...
mesela kimse şunun aksini iddia edemez, çingeneler bir yerlerde toplanıp yerleşik hayata geçip, devlet kurup, sanayileşip yayılmacı ve ezici bir topluluk olabilirlerdi!.. imparatorluk olabilirlerdi… bir dönem dünyanın başına dert olabilirlerdi… falan filan… ama olmadılar… tarihin bir döneminin içine eden bir “gitano empire” yaşayabilirdik ama dünyaya bu kötülüğü yapmamış olan tek toplumdurlar... ama tam tersi, çingeneler tarih içinde sanayi ve teknolojiye kurban gitmişlerdir çünkü el emeği karşılığında yada müzik ve dansla yani zanaat ve sanatla geçinmekte olan çingeneler gelişen sanayi ve teknoloji sonucunda geçimlerini sağlayamaz duruma gelmişlerdir!…
çingene sözcüğü yerleşik düzeni olmayan göçebe insanları çağrıştırır. oysa günümüzde çok azı göçebedir. bazıları kendi istekleriyle göçebeliği bırakmış, yaşadıkları ülkenin yaşam biçimini benimsemişlerdir. çingene olmayanlarla evlenen çingeneler de vardır. bazı ülkelerde de yerleşik yaşama zorlanmışlardır. soykırıma uğramışlardır. ama tarihte çingenelerin soykırım vs yaptıkları hiç duyulmamıştır… dünya tarihinin en zararsız insanlarıdır çingeneler ama çok zarar verilmiştir kendilerine…
djelem... gelem... celem... delem... jelem...
dünya çingene kurultayında önce bir bayrak belirlenmiştir... bayrak zemini; yeşil çimen üzerinde mavi gökyüzüdür... ortada da bir karavan tekerleği vardır ve kırmızıdır... tekerlek, çingenelerin değişmez kaderi (seçimi yada yaşam tarzı demek daha doğru) olan göçü vurguluyor... tekerleğin kırmızı olması ise; hem ateşi, hem de ilerlemeyi... roman dillerinin önemli kısmında "gelem" olarak geçtiği için ben de gelem i vurgulayarak yazıyorum çünkü çok önemli... gelem, çingenelerin milli marşı olarak kabul edilmektedir...türkçede milli marş dendiği için öyle yazıyorum mecburen... diğer dillerde de "ulusal" kısmı vurgulanır... ama bu kavram çingenelere pek de uymuyor!... bu arada hemen belirteyim, çingene kurultayında bir çok farklı tanımlama yerine, "roman" ifadesinin kullanılması da kabul edilmiştir ama ben çingene demeyi çok seviyorum...
çingene kelimesi farsça kökenli, türkçe bir ifadedir... farça "müzisyen" ve "dansçı" anlamına gelen cinganeh kelimesinden geldiği düşünülüyor ağırlıklı olarak... bu yüzden ben çingene diyorum ama bildiğim kadarıyla kendileri ağırlıklı olarak "roman" ifadesini uygun görüyorlar... tabii "hayır biz çingeneyiz" diyen de çok... ne dendiği önemli değil ama şunu da belirteyim; roman ın anlamı da çok güzel!... insan demekmiş...bu kurultay çingeneler ve çingene kültürü açısından tabii çok önemli ve çok da geç yapılmış bir kurultay ama ben pek de haz etmedim bu işten!... tamam, kültürün korunması, çingenelerin birlik olması gibi konular açısından çok iyi bir gelişme ama sanki çingeneleri ulus haline dönüştürme girişimi gibi de geldi bana... gerçi çingenelik ne yazık ki günden güne karakteristik yapısını zaten zorunlu olarak kaybediyor gibi... ne diyeyim... çingene kültürünün zayıflaması filan hoş bir gelişme değil...
çingene kültürü erozyona uğramış bir dünya çok yavan...
şunu yazmaya elim varmıyor pek ama ne yazık ki çingeneler her toplumda dışlanmışlardır… sanki bir yanda dünya vardır, diğer yanda da çingeneler!... aslında doğa “çingenedir” dünya da “çingenedir” ama üzerinde yaşayan insanlar bir türlü çingene olabilmeyi becerememişlerdir… dünya ve doğa çingene iken insanoğlu çingene olamamıştır… ne zaman insanlık çingene olmayı becerecektir o zaman dünya yaşanır bir gezegen olacaktır…
dünya ağlarken de, ağlanacak haline gülerken de; çingeneler gezen, kendilerine has kültürlerine sımsıkı sarılan, kıvrak dansları, neşeli tavırlarıyla bambaşka bir yaşam felsefesini nesilden nesile aktararak yaşayan insanlar olmuşlardır… çok üzüntüler yaşamışlardır ama neşeli olarak bilinirler… büyük ihtimalle dünyanın ağlanacak halini gördükçe gülmüşlerdir… dünyayı dünya olmaktan çıkaran hırslı insanları ve toplumları gördükçe onları alaya almışlardır neşeleriyle… üzüntülerini içlerinde yaşamışlardır… neşeleri, dansları, müzikleri ve her şeyiyle yaşam tarzları, dünya görüşlerinin tepkisel dışa vurumudur bence… dünyayı yaşanmaz hale getiren “ötekilere” bir tepkidir bu…
çoğunluğa uymayana diğerleri gözüyle bakılır ve çoğu zaman çingenelere o gözle bakılmıştır ama aslında “diğerleri” yani “öteki olan” çingeneler değil, bizleriz… çünkü doğa bugünkü insanı yaratmadı!... doğanın yarattığı aslında çingenelerdir... doğa aslında sadece çingeneleri yaratmadı... doğa afrikayı yarattı… aborijinleri yarattı… doğa uzak doğuyu ve güney amerikayı yarattı… ama insanlık; doğayla ve doğal olanla savaşa savaşa ve yayıla yayıla, nihayet günümüz dünyasını yarattı… yoldan çıkan insanlık şekilden şekilde girerek, zaman zaman yer değiştirerek hep aynı yolu izledi… yada yolsuzluğu… modern insan afrikayı köle yaptı… aborijinleri de… güney amerikayı ve uzak doğuyu da… yani bugünün 3. dünyasını… köleliğin sadece ayaklara pranga geçirip çalıştırarak yapılmadığını, çok farklı şekillerinin bulunduğunu ve günümüzde de çok daha ağır bir biçimde sürdüğünü sadece adının değiştiğini hatırlatmak isterim…
köleliğe karşı en uzun süre direnebilen insanlar çingenelerdir…
köleci zihniyet çok yakın bir tarihe kadar sadece çingeneleri kölesi yapamamıştı!… dikkatinizi çekerim yapamamış idi!… ama günümüzde artık kölelik kavramı değiştiği ve daha başarılı olabilmek için şekilden şekle girdiği için, değişik yollar deneyerek sonunda çingeneleri de kendisine benzetmeye başlamıştır artık… artık çingeneler de yerleşik hayata geçmek zorunda kalmışlardır… en büyük korkum, çingene kültürünün ve yaşam tarzının daha doğrusu düşünce tarzının yok olup gitmesidir…
ab ye sığmayan yeryüzü seyyahları
"beyaz adam toprağın efendisi olmak istiyor, oysa biz dostuyuz... beyaz adam bilmiyor yanlış yaptığını hep sahip oluyor, hep daha fazlasını istiyor, almak için öldürüyor, kan döküyor, sahip olma duygusu beynini kemiriyor."
bu felsefe karşıma ilk olarak afrikada çıktı… daha sonra avustralyada… kızılderilerde… güney amerikada… himalayalarda ve şimdi de çingenelerde… daha önce sahip olmak ile ilgili bir paylaşımda bulunmuştum, okuyabilirsiniz... aslında tepeden bakacak olursak bu felsefe, dünyayı eşitçe yaşayan, tüketmeden kirletmeden beraberce ve kardeşçe yaşayan herkesin felsefesi… beyaz adam bugün artık sözde uygar dünya… bu felsefe aslında hırslı olmayanların felsefesi… sahip olmak yerine paylaşmak diyenlerin felsefesi ve bu felsefe dışında kalan dünya modern! uygar! dünya… yani beyaz adam…
mecburen yazıyorum çünkü çingeneler bize ırk, köken, soy vs vs vs gibi saçmalıkların ne kadar gereksiz olduğunu çok iyi öğretiyorlar...
nasıl öğretiyorlar?... insan olmanın ve apayrı harika bir kültüre sahip olmanın yeterli olduğunu göstererek... bugün dünyanın her yerinde, çok farklı kültürlerle kaynaşmış olmalarına rağmen, sadece bir kaç saniyede net biçimde anlaşılabilen apayrı bir kültüre ve yaşam tarzına sahipler... demek ki neymiş? önemli olan köken değilmiş; insan olmak, kültüre sahip olmak ve kimseye zerre kadar zarar vermeden, kendi halinde yaşayabilmekmiş önemli olan...
bugün bir çok kültür asimile edilip, yok edilmiş durumda ama çingene kültürü erozyona uğramış olmakla birlikte, hala dimdik ayakta... ve işin en güzel yanı, aslen çingene olmayıp, çingene yaşam tarzını benimseyen ve onlar gibi yaşamayı tercih edip, benimseyen çok önemli bir kitle var bugün dünyada... adına hippi denebilir... yada daha geniş kullanım şekliyle seyyah denebilir... özetle; bugün hemen her ülkede aslen çingene olmayıp, çingene yaşam tarzını benimseyen insanların sayısı sürekli artıyor...
çingeneler bir yandan sürekli erozyona uğratılıyorlar modern insanlarca ama diğer yandan aslında çingeneler de o modernlikten bıkmış insanları sürekli kendi kültürlerine çekiyorlar... modern yaşam tarzı kötülüğünü artık o kadar çok hissettirmeye ve kendini ağır bir şekilde göstermeye başladı ki; yerleşik yaşam içinde sürekli kahrolmakta olan insanlar yavaş yavaş saf değiştirmeye ve modern anlayışı terk edip, çingene kültürüne sahip çıkmaya başladılar...
umarım (hatta ben oldukça eminim sayılır aslında); gün gelecek, modern yaşam tarzının sürekli öğüttüğü insanlar büyük kitleler halinde baş kaldıracaklar...
çingenelik nedir? roman olabilmek nasıl bir şeydir?
cevap: çok iyi bir şeydir... bildiğim kadarıyla, madde madde yazayım... tabii bilmediğim, bildiğimden kat kat fazladır... o sebeple, hem eksikliklerim için, hem de bu yazıda yaptığım ve yapacağım tüm hatalar için özür dileyeyim çünkü ben sadece anladığımı yazacağım, gerçekler benim anladığımdan farklı da olabilir...
---> çingenelerin önemli bir bölümü bugün amerika kıtasında... çok daha fazlası ise avrupada... 2 milyon kişi de olabilir çingene halkı, 12 milyon kişi de... önemli mi?... değil... nerede oldukları da önemli değil... zaten yakın zamana kadar sürekli gezmişler... yerinde duramamak, çingene kültürünün temeli... bu sebeple pek de sevilmemişler... bunun sebebi aslında zerre kadar kendilerinden kaynaklanmıyor... şöyle düşünün; yerleşik yerleşik yaşıyorsunuz kasabanızda! birden birileri çıkıp geliyor! müzik yapıyorlar, dans ediyorlar... düzeni, yöneticileri, kuralları filan da takmıyorlar pek... istiyorsunuz ki herkes sizin gibi olsun ama olamazlar ki sizin gibi, çok zor... bakıyorsunuz, sizin gençler de onlar gibi olmak istiyorlar!!!... gençleri dizginleyemeyeceksiniz!!! eyvah eyvah; o zaman yapılacak tek şey var; bir şekilde kaçıracaksınız onları... zaten bağlasanız durmazlar ki!... gidiyorlar sizin çöplüğünüzden... hiç de meraklısı değiller zaten çöplüğünüzün...
---> sinir bozucu bir neşeleri ve mutlulukları var!... al sana bir dert daha!... bu durumu şuna benzetiyorum ben: hani çocuğunuzu döversiniz ama o kalkar göbek atarak "acımadı ki acımadı ki" der ya!... öyle işte... hiç mi acıları yok?... olmaz mı! üstelik sizinkilerden kat kat fazla ama hayatı çözmüşler işte... hayatı çözemeyenlerden kaçıyorlar aslında... her şeye rağmen gülümseyebilmek gerçek insan olabilmenin temelinde yatar... o yüzden kendilerine roman denmesini tercih ediyorlar... yönetmenliğini sally potter ın yaptığı erkeğin gözyaşları filmini izlemek gerek...
---> çoook yetenekliler... ellerinden her iş geliyor... çünkü çetin şartlarda yaşıyorlar ve başlarına gelen her sorunun kendi becerileriyle üstesinden gelmek zorundalar... hem sanatkarlar, hem de zanaatkarlar... ruhları gibi becerileri de çok gelişmiş... doğaçlama yaşıyorlar çünkü... biz, modern insanlar olarak, bize uygun görüleni yaşamaya çalışıyoruz...
---> yaşam tarzlarının ve hayat görüşlerinin temeli sadece barış üzerine kurulu... savaşmıyorlar... asker olamıyorlar... birilerini baskı altına almak, yönetmek, yönetilmek, idare etmek, birilerinin üzerinden para kazanmak filan yok çingenelerde... tarih içinde köleleştirildikleri ve savaştırıldıkları olmuş tabii... zorla, cebren ve hile ile...
---> oradan oraya sürülmüşler tarih içinde... deniz aşırı sürgünler, asimilasyon politikaları, çocuklarının alınıp başkalarına verilmesi, kendi aralarında evlenmelerinin yasaklanması, bazen de başkaları ile evlenmelerinin yasaklanması, katliamlar vs vs vs...
---> çevreyi de kirletmiyorlar!... dünyaları da çevreleri de temiz... üstelik sahip oldukları üstün beceriler ve yaşam tarzları dünyayı koruyabilmenin mümkün olduğunu da gösteriyor... yerleşik insan ne yapıyorsa, onlar yapmıyorlar... yerleşik insanın yapmadıklarını da onlar yapıyorlar...
---> bence en önemlisi; çingeneler gerçek insanlar!... insan olmanın tüm gereklerini yaşıyorlar, yaşatıyorlar... çingeneler ve sahip oldukları derin kültür aslında dünya için çok büyük öneme sahip... yeryüzündeki tüm çingeneler ve onlara uygun görülen değil, "gerçek kültürleri" dünya kültür mirası olarak mutlaka korunmalıdır...
çingenelik öğrenilebilir...
çok zor ama imkansız değil... en azından biraz çingene olmalıyız diye düşünüyorum... nasıl mı?... şöyle;
işe öncelikle şu gereksiz teknolojiyi ve modernliği, daha da doğrusu, şu kapitalizmin ve emperyalist dünyanın empoze ettiklerini bir bir sorgulamakla başlamakta yarar var... samimi olarak tabii...
şu sahip olduğumuz ve kölesi olduğumuz hiyerarşik düzeni de biraz sorgulamakta yarar var... en azından öl denince ölmemeyi; öldür denince öldürmemeyi öğrenmek gerekiyor...
"zeka küpü insan" yerine; "yahu biz aslında öyle zannettiğimiz gibi üstün ve apayrı özelliklere sahip canlılar değiliz yahu" anlayışının biraz yerleşmesi de gerekiyor... hadi belki zorlanırız; en azından şu yerleşmeli: "dünyada bitkiler, hayvanlar ve insanlar yaşıyorlar"...
en önemlisi; çingeneliği öğrenmek ve benimsemek... ve gerçekten benimseyip, istemek... ütopik bir yaklaşıma gerek yok; çingene olalım, atlayalım karavana gezelim dolanalım, eğlenelim gülelim değil bu çingene olmak... çingene olmak apayrı ve çok zor bir şey... aşağıdaki kitabı okumakla başlayabiliriz mesela...
Kategori: Genel Kültür
Yazar: Henriette Asséo
Çeviren: Orçun Türkay
Sayfa: 160
Ölçü: 12.5 x 17.7 cm
ISBN: 975-08-0824-X
YKY'de 1. Baskı: 2004
Yorumlar
Yorum Gönder